Podstawy konserwacji maszyn i urządzeń elektrycznych:
Moduł 2
Lokalizacja uszkodzeń i konserwacja maszyn elektrycznych
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Typowe uszkodzenia maszyn elektrycznych prądu stałego
Lokalizacja uszkodzeń maszyn elektrycznych prądu stałego
Zasady konserwacji maszyn elektrycznych prądu stałego
Typowe uszkodzenia silników elektrycznych prądu zmiennego
Lokalizacja uszkodzeń silników elektrycznych prądu zmiennego
Zasady konserwacji maszyn elektrycznych prądu zmiennego
1.
Typowe uszkodzenia maszyn elektrycznych prądu stałego
Najczęstszą przyczyną zakłóceń w pracy maszyn elektrycznych są uszkodzenia
uzwojeń. Jest to spowodowane ciężkimi warunkami pracy uzwojeń, podczas której
uzwojenia narażone są na działanie naprężeń elektrycznych i mechanicznych. Oprócz
tego uzwojenia podlegają wpływom termicznym. Powyższe czynniki działają niszcząco
na izolację uzwojeń i są główną przyczyną tzw. efektu starzenia się. Trwałość uzwojeń
wynosi przeciętnie od 10 do 20 lat lub od 10 do 20 tysięcy godzin pracy. Czas ten może
ulec znacznemu skróceniu w przypadku nadmiernego oddziaływania ciepła
powodującego przegrzewanie się uzwojeń maszyny powyżej temperatury dopuszczalnej
dla zastosowanej klasy izolacji.
Rysunek 1 Stojan silnika elektrycznego z uzwojeniem
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Uzwojenie.jpg
Rysunek 2 Schemat transformatora
Źródło: http://www.noratel.pl/?dzial=techniczne & id=14
2
Cechą charakterystyczną zjawiska starzenia się izolacji jest zmniejszenie rezystancji
i wytrzymałości mechanicznej. Izolacja pęka, staje się szorstka, krucha i niejednolita.
Przez powstałe w izolacji pory przenika wilgoć, która jest przyczyną zmniejszenia się
wytrzymałości elektrycznej izolacji. Często prowadzi to do powstania uszkodzeń
w postaci przebić i zwarć. W takim przypadku silnik maszyny elektrycznej powinien
zostać całkowicie przezwojony zaś izolacja wymieniona na nową.
Rysunek 3 Transformator toroidalny
Źródło: http://www.noratel.pl/?dzial=techniczne & id=26
Zawilgocenie izolacji jest dość częstą przyczyną uszkodzeń uzwojeń. Pomimo
środków zabezpieczających w postaci impregnacji lakierem, izolacja uzwojeń pozostaje
higroskopijna i wchłania wilgoć z powietrza. Powoduje to zmniejszenie się rezystancji
izolacji poniżej wartości dopuszczalnej, co z kolei może być przyczyną jej uszkodzenia
pod wpływem naprężeń elektrycznych. Dlatego też po zaobserwowaniu wilgoci należy
przed uruchomieniem maszyny wysuszyć izolację, a w razie potrzeby zaimpregnować ją
emalią powierzchniową.
Najbardziej typowe uszkodzenia maszyn elektrycznych można podzielić
w następujący sposób:
przebicie do masy – jest to metaliczne połączenie przewodu z rdzeniem
stalowym lub kadłubem silnika, spowodowane uszkodzeniem izolacji przewodu
oraz izolacji między uzwojeniem a rdzeniem. Przebicie występuje najczęściej
w żłobkach lub na wyjściu przewodów ze żłobków;
zwarcie zwojowe – polega na metalicznym połączeniu przewodów wewnątrz
zezwoju wskutek uszkodzenia izolacji przewodów. Połączone zwoje tworzą
zamknięty obwód wewnątrz zezwoju. Nie biorą one czynnego udziału w pracy
uzwojenia. Może w nich powstawać znaczny prąd, który spowoduje duży wzrost
temperatury niszczący izolację zwartych zwojów;
3
Rysunek 4 Przykładowe zwarcia występujące w transformatorach
Źródło: http://matkorki.w.interia.pl/zwarcia_trafo.htm
-
przerwa w obwodzie – powstaje najczęściej w skutek rozłączenia się przewodów
w miejscach lutowania przy dużych przeciążeniach prądowych, nadmiernych
drganiach lub wadliwym wykonaniu złącz. Poza tym przerwy mogą
występować na połączeniach czołowych i przy zaciskach wskutek uszkodzeń
mechanicznych podczas montażu lub w skutek korozji w miejscach styków;
niewłaściwe połączenie uzwojenia – zdarzają się najczęściej przy łączeniu grup
uzwojenia przez pomylenie ich końców i np. odwrócenie części uzwojenia
w przeciwnym kierunku.
Typowe uszkodzenia w maszynach elektrycznych prądu stałego mogą doprowadzić
do następujących awarii:
Rysunek 5 Budowa silnika
Źródło: http://www.autoserce.pl/wp-content/uploads/2012/06/budowa-silnika.jpg
4
-
-
-
-
utrudniony rozruch silnika:
o silnik nie rusza po załączeniu do sieci,
o po załączeniu silnika do sieci przepala się bezpiecznik lub działa
samoczynne zabezpieczenie nadmiarowe,
o silnik początkowo nie rusza, a po częściowym zwarciu rozrusznika rusza
zbyt gwałtownie.
niewłaściwa prędkość obrotowa:
o zbyt mała prędkość obrotowa silnika przy biegu jałowym;
o zbyt mała prędkość obrotowa silnika przy obciążeniu;
o zbyt duża prędkość obrotowa silnika;
o nierówny bieg silnika, drgania i wibracje;
o nagłe rozbieganie się silnika bocznikowego podczas normalnej pracy
i spowodowane nim przepalenie się bezpieczników lub zadziałanie
wyłącznika samoczynnego;
o odwrotny kierunek wirowania silnika.
nadmierne nagrzewanie się silnika:
o nadmierne nagrzewanie się twornika podczas pracy;
o nadmierne nagrzewanie się bocznikowego uzwojenia wzbudzenia;
o nadmierne nagrzewanie się szeregowego uzwojenia wzbudzenia
i uzwojenia biegunów zwrotnych;
o nadmierne nagrzewanie się komutatora.
nadmierne iskrzenie szczotek:
o przyczyny iskrzenia wynikające z wad szczotek i opraw szczotkowych;
o przyczyny wynikające z wad komutatora;
o przyczyny wynikające z wad uzwojeń;
o przyczyny wynikające z nieodpowiednich warunków pracy;
o powstawanie ognia na obwodzie komutatora;
o szybkie zużywanie się lub porysowanie komutatora;
o nierównomierne lub zbyt szybkie zużywanie się szczotek.
Rysunek 6 Szczotki węglowe
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Carbon_brushes.jpg
Do wymienionych uszkodzeń maszyn elektrycznych można zaliczyć również
uszkodzenia mechaniczne, takie jak:
5
Rysunek 7 Łożyska
Źródło: http://automatykaonline.pl/analiza-smaru-dbaj-o-lozyska/
-
nadmierne nagrzewanie się łożysk – spowodowane brakiem smaru w łożysku,
zbyt dużą jego ilością, smarem zanieczyszczonym bądź nieodpowiednim,
uszkodzonym łożyskiem lub zbyt silnym naciągiem pasa;
wyciekanie smaru z łożysk – spowodowane zbyt obfitym smarowaniem,
wadliwym działaniem uszczelnień lub różnicą ciśnień po obu stronach łożyska
wskutek wentylacyjnego działania wirnika i pracy wentylatorów;
drgania i wibracje spowodowane wadliwym sprzęgnięciem maszyny
napędzanej z silnikiem napędzającym, nieprawidłowym wyważeniem wirnika,
skrzywieniem wału, nadmiernym luzem w łożyskach ślizgowych lub asymetrią
magnetyczną wywołaną na skutek nierówności szczeliny powietrznej lub
zwarcia w uzwojeniu.
6
2.
Lokalizacja uszkodzeń maszyn elektrycznych prądu stałego
Lokalizację typowych uszkodzeń w maszynach elektrycznych prądu stałego można
przeprowadzić w następujący sposób:
utrudniony rozruch silnika:
o silnik nie rusza po załączeniu do sieci – przyczyną może być:
uszkodzenie w linii zasilającej lub zbyt niskie napięcie zasilające. Należy
sprawdzić woltomierzem lub wskaźnikiem napięcia napięcie w linii
zasilającej za bezpiecznikami i wyłącznikami.
brak styku w zaciskach – przerwa w obwodzie. W tym przypadku
należy sprawdzić styki wskaźnikiem napięcia lub woltomierzem.
Oczyścić powierzchnie końcówek kablowych, podkładek i nakrętek
oraz starannie dokręcić nakrętki.
nieprawidłowe połączenie rozrusznika lub przerwa w rozruszniku –
należy sprawdzić schemat połączeń, sprawdzić obwód miernikiem
izolacji. Zmierzyć napięcie na zaciskach twornika i na zaciskach obwodu
wzbudzenia.
przerwa w obwodzie twornika lub w obwodzie biegunów, zły styk pod
szczotkami – sprawdzić obwody wskaźnikiem napięcia lub miernikiem.
Powierzchnię komutatora oczyścić drobnym papierem ściernym
i przetrzeć szmatką zwilżoną w benzynie.
zbyt duża rezystancja w obwodzie wzbudzenia – sprawdzić nastawienie
regulatora wzbudzenia i zmierzyć jego rezystancję.
podwójne przebicie do masy lub zwarcie w uzwojeniu wzbudzenia –
sprawdzić miernikiem, czy nie ma przebicia. Zmierzyć rezystancję lub
sprawdzić czy nie wystąpiło zwarcie zwojowe.
zwarcie zwojowe w uzwojeniu twornika – sprawdzić rezystancję
między wycinkami na komutatorze lub cały wirnik przyrządem do
wykrywania zwarć, twornik przezwoić częściowo lub całkowicie.
szczotki przesunięte – ustawić szczotki w położeniu lub strefie
neutralnej.
przeciążenie momentem hamującym – sprawdzić łatwość obracania się
maszyny i usunąć ewentualne uszkodzenia.
o po załączeniu silnika do sieci przepala się bezpiecznik lub działa
samoczynne zabezpieczenie nadmiarowoprądowe – przyczyną może być:
zwarcie w linii zasilającej lub na tabliczce zaciskowej - zlokalizować
i usunąć zwarcie.
zwarcie z kadłubem, zwarcie zezwojów w tworniku, zwarcie uzwojenia
biegunów głównych – sprawdzić miernikiem izolację twornika
względem kadłuba oraz obu uzwojeń względem siebie, usunąć zwarcie
i ewentualnie przezwoić częściowo lub całkowicie.
włączenie silnika przy zwartym rozruszniku – zmienić położenie
rozrusznika, sprawdzić, czy styki się nie nadpaliły – usunąć usterkę.
niewłaściwe połączenie – sprawdzić układ z schematem.
rezystor regulacyjny w obwodzie wzbudzenia ustawiony na max
wartość lub przerwa w tym obwodzie – sprawdzić obwód i ustawić
rezystor w położeniu minimalnym (opornik zwarty).
o silnik początkowo nie rusza, a po częściowym zwarciu rozrusznika rusza
zbyt gwałtownie – przyczyną może być:
7
-
przerwa w początkowych stopniach rozrusznika – sprawdzić kolejno
obwody stopni rozrusznika miernikiem lub wskaźnikiem kontrolnym.
Usunąć przerwę.
zbyt duża wartość rezystancji regulacyjnej lub przerwa w obwodzie
wzbudzenia – sprawdzić obwód wzbudzenia.
niewłaściwa prędkość obrotowa:
o zbyt mała prędkość obrotowa silnika przy biegu jałowym - przyczyny:
zbyt niskie napięcie sieci zasilającej – zmierzyć napięcie sieci.
za duży prąd wzbudzenia – sprawdzić prąd i wyregulować opornik
w obwodzie wzbudzenia.
rozrusznik nie jest całkowicie zwarty – sprawdzić i skorygować.
zwarcie w tworniku – sprawdzić, czy nie ma zwarcia w obwodzie lub
uzwojeniu twornika.
Rysunek 8 Twornik
Źródło:
http://dydaktyka.fizyka.szc.pl/old/Praca_dyplomowa/przyzady/trans/transformator.h
tml
o zbyt mała prędkość obrotowa silnika przy obciążeniu – przyczyny:
zbyt niskie napięcie – zmierzyć napięcie zasilające.
zbyt duże obciążenie – sprawdzić maszynę napędzaną, zmniejszyć
obciążenie do znamionowego.
zwarcie w uzwojeniu twornika – sprawdzić miernikiem, czy nie ma
zwarcia.
niewłaściwe połączenie uzwojenia biegunów głównych lub niewłaściwe
ustawienie rezystora w obwodzie wzbudzenia – sprawdzić
biegunowość i połączenie uzwojenia biegunów.
o zbyt duża prędkość obrotowa silnika – przyczyny:
zbyt mały prąd wzbudzenia – zmierzyć prąd w obwodzie wzbudzenia,
zmniejszyć opór regulacyjny lub zwiększyć napięcie wzbudzenia.
wzrost napięcia zasilającego twornik – zmierzyć napięcie i skorygować
złe ustawienie szczotek – sprawdzić położenie szczotek, przesunąć je
do strefy neutralnej.
zwarcie uzwojenia wzbudzenia z kadłubem lub innym uzwojeniem –
sprawdzić rezystancję izolacji uzwojenia wzbudzenia względem
kadłuba i pozostałych uzwojeń.
8
-
zwarcie zwojowe w uzwojeniu wzbudzenia – zmierzyć rezystancję
obwodu wzbudzenia, sprawdzić spadki napięć na poszczególnych
cewkach.
o nierówny bieg silnika, drgania i wibracje – przyczyny:
zwarcie zwojowe lub zwarcie między zezwojami w tworniku lub
komutatorze – sprawdzić twornik, czy nie ma zwarcia, przezwoić lub
usunąć zwarcie na komutatorze.
o nagłe rozbieganie się silnika bocznikowego podczas normalnej pracy
i spowodowane nim przepalenie się bezpieczników lub zadziałanie
wyłącznika samoczynnego – przyczyny:
przerwa w obwodzie wzbudzenia – sprawdzić obwód wzbudzenia
miernikiem lub wskaźnikiem napięcia, usunąć przerwę lub przezwoić w
przypadku przerwy wewnątrz cewki wzbudzającej.
o odwrotny kierunek wirowania silnika – przyczyny:
niewłaściwy układ połączeń – zmienić połączenie tak, aby odwrócić
kierunek prądu twornika.
nadmierne nagrzewanie się silnika:
o nadmierne nagrzewanie się twornika podczas pracy – przyczyny:
przeciążenie -zmierzyć napięcie i prąd oraz porównać z wartościami
znamionowymi, zmniejszyć obciążenie.
zbyt niskie napięcie zasilające silnik – zmniejszyć spadki napięć w linii
zasilającej, powiększając przekrój przewodów.
Zbyt wysokie napięcie zasilające silnik – zmierzyć prąd i napięcie na
zaciskach, zmniejszyć napięcie.
Zbyt wysoka temperatura otoczenia – wyższa od 40°C, zmniejszyć
obciążenie lub doprowadzić chłodne powietrze.
Zwarcie zwojowe w uzwojeniach twornika – sprawdzić prąd biegu
jałowego i sprawdzić czy nie występują lokalne przegrzania, po
stwierdzeniu zwarcia – przezwoić częściowo lub całkowicie.
Zwarcie blach rdzenia twornika – zmierzyć prąd biegu jałowego,
sprawdzić stopień nagrzewania się rdzenia twornika na biegu jałowym
Zacieranie twornika o bieguny – sprawdzić łatwość obracania się
wirnika, zmierzyć szczelinę powietrzną i usunąć przyczynę tarcia.
o nadmierne nagrzewanie się bocznikowego uzwojenia wzbudzenia –
przyczyny:
przeciążenie prądowe wywołane zbyt wysokim napięciem na zaciskach
lub zbyt dużą szczeliną – zmierzyć napięcie na zaciskach i prąd
w obwodzie wzbudzenia, obniżyć napięcie lub zmniejszyć szczeliną
powietrzną.
zwarcie w uzwojeniu wzbudzenia silnika – zmierzyć rezystancję
poszczególnych cewek wzbudzających, sprawdzić czy nie ma w nich
zwarć, wymienić uszkodzone cewki.
o nadmierne nagrzewanie się szeregowego uzwojenia wzbudzenia
i uzwojenia biegunów zwrotnych – przyczyny:
zbyt duża wartość prądu – zmierzyć prąd, zlikwidować przyczynę
nadmiernego zwiększania się prądu poprzez podwyższenia napięcia
zasilania lub usunięcie przeciążenia.
9
nagrzewanie się w skutek niedokładności styków – sprawdzić
uzwojenie przez dotknięcie, oczyścić nagrzane styki i ponownie
połączyć.
Rysunek 9 Przykładowe styki
Źródło: http://orsta-hydraulik.pl/czesci/STYKI-ROZNE.jpg
o nadmierne nagrzewanie się komutatora – przyczyny:
silne iskrzenie szczotek – usunąć przyczynę iskrzenia.
nadmierne tarcie szczotek wywołane zbyt dużym dociskiem do
komutatora – zmierzyć naciski poszczególnych szczotek, porównać
z dokumentacją lub sprawdzić w katalogu, zmniejszyć nacisk sprężyn
dociskowych.
nieodpowiedni gatunek szczotek – sprawdzić gatunek szczotek, dobrać
odpowiednie zgodne z instrukcją maszyny.
Rysunek 10 Silnik prądu stałego
Źródło: http://www.silnikidc.pl/pokaz.php?id=15
-
nadmierne iskrzenie szczotek:
o przyczyny iskrzenia wynikające z wad szczotek i opraw szczotkowych –
przyczyny:
niedotarte szczotki – dotrzeć szczotki.
10
słaby docisk szczotek do komutatora – zwiększyć nacisk sprężyn
dociskających.
nieodpowiedni gatunek szczotek - sprawdzić gatunek szczotek, dobrać
odpowiednie zgodne z instrukcją maszyny.
nieodpowiednie ustawienie szczotek na komutatorze – sprawdzić
położenie szczotek, ustawić je w strefie neutralnej.
nadmierne luzy szczotek w oprawach – zmierzyć luzy, jeżeli luz jest
większy niż 0,2 mm – wymienić szczotki lub oprawy.
o przyczyny wynikające z wad komutatora – przyczyny:
wytarcie się komutatora – sprawdzić kształt komutatora, następnie
przetoczyć go i przeszlifować.
wystawanie miki ponad wycinki komutatora – wyciąć mikę
i przeszlifować komutator.
o przyczyny wynikające z wad uzwojeń – przyczyny:
zwarcie w uzwojeniu twornika – dokonać oględzin skuwek
i chorągiewek, na których najczęściej występuje zwarcie, usunąć
zwarcie lub przezwoić cały twornik.
przerwa w uzwojeniu twornika – sprawdzić uzwojenie, mierząc
rezystancje lub napięcia między poszczególnymi wycinkami.
11
3.
Zasady konserwacji maszyn elektrycznych prądu stałego
Konserwacja – to wszystkie czynności związane z utrzymywaniem maszyn
elektrycznych i przynależnych do niego urządzeń i instalacji w stanie zdatnym do
eksploatacji. Do konserwacji należy więc:
czyszczenie silnika i urządzeń
uzupełnianie smarów w łożyskach
wymiana zużytych części – szczotek, styków itp.
Maszyny elektryczne powinny być stale utrzymywane w stanie czystości. W tym celu
należy je wycierać z kurzu, brudu i smarów oraz przedmuchiwać. Naloty z rdzy należy
usunąć, a części niepokryte farbą zabezpieczyć przez posmarowanie cienką warstwą
wazeliny lub przez pomalowanie farbą chroniącą od rdzy. Nadpalone komutatory
i pierścienie ślizgowe należy przeczyszczać i przedmuchiwać. Należy dbać o to, aby
w pobliżu silników elektrycznych nie były ustawione żadne płyny żrące, akumulatory
kwasowe, przedmioty wydzielające pył. Do przedmuchiwania silników należy używać
sprężonego powietrza.
W nowych maszynach elektrycznych łożyska toczne są zawsze napełnione smarem,
jednak z biegiem czasu smar traci swoje właściwości i powinien być wymieniony.
Pierwsza wymiana smaru powinna nastąpić nie później, jak po 3 miesiącach ciągłej
eksploatacji. Okres, po jakim powinno wymienić się smar w normalnie eksploatowanym
silniku, nazywa się okresem smarowania i podaje się go w godzinach pracy łożyska.
Wymiana smaru w łożyskach tocznych powinna przebiegać w pomieszczeniu
zamkniętym i w warunkach uniemożliwiających przedostanie się do łożyska lub smaru
drobin piasku lub metalu. Po zdjęciu pokrywy z łożyska usuwa się stary smar,
a następnie przemywa łożysko naftą. Komorę łożyska wypełnia się nowym smarem
tylko do połowy lub 2/3 wolnej przestrzeni. Całkowite wypełnienie smarem może
spowodować przegrzanie łożyska. W łożyskach ślizgowych smar wymienia się co kilka
miesięcy, smar ten jest łatwo dostępny do obserwacji, więc nie ustala się tu okresów
wymiany smaru. Należy stan smaru kontrolować co 2-3 tygodnie. Wymianie podlega
smar zanieczyszczony, nieprzezroczysty i o zmienionej barwie.
Konserwacja komutatora i pierścieni ślizgowych – komutator silnika elektrycznego
z dobrze dotartymi i mało iskrzącymi szczotkami nabiera po pewnym czasie koloru
wiśniowego. Jest to emulsja przewodząca, której obecność świadczy o dobrej pracy
komutatora, w związku z czym nie należy go czyścić, dopóki nie pojawią się na nim ślady
opalenia, pochodzące od iskrzenia. Ślady te pogarszają styk między komutatorem
a szczotką. Czyszczenie przeprowadza się na wybiegu w stanie beznapięciowym przez
przyłożenie do komutatora papieru o bardzo drobnym ziarnie i przyciśnięcie go
dopasowanym do komutatora kawałkiem drewna. Komutator należy oczyścić do takiego
stanu, aby nie były na nim widoczne żadne przyciemnienia i plamy opalenia. W podobny
sposób czyści się pierścienie ślizgowe. Rowki między wycinkami komutatorowymi
z biegiem czasu pokrywają się pyłem szczotkowym, który należy usuwać za pomocą
cienkich ścinków preszpanu lub fibry, a następnie przedmuchać powietrzem, uważając,
aby żaden pył nie dostał się między uzwojenia twornika lub stojana. Gdy rowki między
wycinkami komutatorowymi staną się zbyt płytkie, wówczas trzeba je pogłębić za
pomocą specjalnej piłki. Rowki pogłębia się tak, aby miały przekrój prostokątny, a nie
półokrągły i tak, aby izolacja mikowa była wyżłobiona na jednakowej wysokości.
Komutator po dłuższej pracy zużywa się i staje się nierówny. Pojawiają się na nim
wgłębienia od szczotek. Kiedy wgłębienia stają się widoczne – należy komutator
12
przetoczyć. Komutatora nie powinno się zbyt często przetaczać – nadmierne zużywanie
się komutatora świadczy o nieprawidłowości w przyrządzie szczotkowym lub w samych
szczotkach.
Ustawianie oprawek szczotkowych – oprawki szczotkowe powinny być tak
ustawione, aby dolna krawędź znajdowała się w odstępie 2 mm nad powierzchnią
komutatora. Oś szczotki w oprawce prostej powinna przechodzić przez środek
komutatora – czyli ustawienie szczotki powinno być promieniowe. W przypadku
silników przeznaczonych do jednego kierunku obrotu, czyli posiadających skośne
oprawki szczotkowe – oś szczotki powinna być nachylona pod kątek 30° do promienia
przechodzącego przez jej środek w kierunku zbiegającej krawędzi szczotki.
Wymiana szczotek – szczotki w silnikach elektrycznych zużywają się dość często i po
pewnym czasie eksploatacji należy je wymieniać. Wymiana szczotek powinna nastąpić
jeszcze przed ich całkowitym zużyciem, aby nie doprowadzić do uszkodzenia
komutatora lub pierścieni ślizgowych. Szczotki kwalifikują się do wymiany, gdy ich
wysokość zmaleje do 10 mm.
Docieranie szczotek – nowa szczotka powinna być dokładnie dotarta do powierzchni
komutatora. W tym celu pod szczotkę podkłada się pasek papieru ściernego o bardzo
drobnym ziarnie stroną ścierną skierowaną do szczotki. Pasek papieru trzymamy
obiema rękoma dociskają go do komutatora, pociągając go w obu kierunkach na
przemian. W przypadku, gdy silnik jest przeznaczony tylko do jednego kierunku
wirowania, wówczas pasek papieru przeciąga się tylko w kierunku wirowania
komutatora, zaś podczas cofania papieru – szczotkę należy unieść do góry. Podczas
docierania szczotka musi być dociśnięta do komutatora za pomocą sprężyny, tak jak
przy normalnej pracy silnika.
Pomiar nacisku szczotek – podczas konserwacji silników wyposażonych w szczotki
trzeba od czasu do czasu przeprowadzać pomiar nacisku szczotek na komutator lub
pierścienie ślizgowe. Pomiar nacisku można wykonać za pomocą miernika BPM 6.1.
Rysunek 11 Miernik siły nacisku sprężyny na szczotkę BPM 6.1
Źródło: http://www.morgancarbon.pl, stan na dzień 09.08.2013
Podczas przeprowadzania przeglądów maszyn elektrycznych należy przeprowadzić
kontrolę stanu urządzeń pomocniczych i przyrządów elektrycznych wchodzących
w skład zespołów napędowych. Należą do nich łączniki ręczne i samoczynne, przyciski
sterownicze, przekaźniki, przyrządy pomiarowe, rozruszniki, oporniki, prostowniki, itp.
We wszystkich urządzeniach należy sprawdzać nagrzewanie się styków i kontrolować
stan dokręcenia śrub i nakrętek w miejscach styku.
13
4.
Typowe uszkodzenia silników elektrycznych prądu zmiennego
Najczęstszą przyczyną zakłóceń w pracy maszyn elektrycznych są uszkodzenia
uzwojeń. Jest to spowodowane ciężkimi warunkami pracy uzwojeń, podczas której
uzwojenia narażone są na działanie naprężeń elektrycznych i mechanicznych. Oprócz
tego uzwojenia podlegają wpływom termicznym. Powyższe czynniki działają niszcząco
na izolację uzwojeń i są główną przyczyną tzw. efektu starzenia się. Trwałość uzwojeń
wynosi przeciętnie od 10 do 20 lat lub od 10 do 20 tysięcy godzin pracy. Czas ten może
ulec znacznemu skróceniu w przypadku nadmiernego oddziaływania ciepła
powodującego przegrzewanie się uzwojeń maszyny powyżej temperatury dopuszczalnej
dla zastosowanej klasy izolacji.
Cechą charakterystyczną zjawiska starzenia się izolacji jest zmniejszenie rezystancji
i wytrzymałości mechanicznej. Izolacja pęka, staje się szorstka, krucha i niejednolita.
Przez powstałe w izolacji pory przenika wilgoć, która jest przyczyną zmniejszenia się
wytrzymałości elektrycznej izolacji. Często prowadzi to do powstania uszkodzeń
w postaci przebić i zwarć. W takim przypadku maszyna elektryczna powinna zostać
całkowicie przezwojony, zaś izolacja wymieniona na nową.
Zawilgocenie izolacji jest dość częstą przyczyną uszkodzeń uzwojeń. Pomimo
środków zabezpieczających w postaci impregnacji lakierem, izolacja uzwojeń pozostaje
higroskopijna i wchłania wilgoć z powietrza. Powoduje to zmniejszenie się rezystancji
izolacji poniżej wartości dopuszczalnej, co z kolei może być przyczyną jej uszkodzenia
pod wpływem naprężeń elektrycznych. Dlatego też po zaobserwowaniu wilgoci należy
przed uruchomieniem maszyny wysuszyć izolację, a w razie potrzeby zaimpregnować ją
emalią powierzchniową.
Najbardziej typowe uszkodzenia maszyn elektrycznych można podzielić
w następujący sposób:
przebicie do masy – jest to metaliczne połączenie przewodu z rdzeniem
stalowym lub kadłubem silnika, spowodowane uszkodzeniem izolacji przewodu
oraz izolacji między uzwojeniem a rdzeniem. Przebicie występuje najczęściej
w żłobkach lub na wyjściu przewodów ze żłobków;
zwarcie zwojowe – polega na metalicznym połączeniu przewodów wewnątrz
zezwoju wskutek uszkodzenia izolacji przewodów. Połączone zwoje tworzą
zamknięty obwód wewnątrz zezwoju. Nie biorą one czynnego udziału w pracy
uzwojenia. Może w nich powstawać znaczny prąd, który spowoduje duży wzrost
temperatury niszczący izolację zwartych zwojów;
zwarcie między zezwojami – jest podobne do zwarcia między zwojami, z tą tylko
różnicą, że przy tym zwarciu zwierają się przewody należące do różnych
zezwojów tej samej fazy lub różnych faz. Zwarcie między zezwojami często
występuję na połączeniach czołowych uzwojeń.
przerwa w obwodzie – powstaje najczęściej w skutek rozłączenia się przewodów
w miejscach lutowania przy dużych przeciążeniach prądowych, nadmiernych
drganiach lub wadliwym wykonaniu złącz. Poza tym przerwy mogą
występować na połączeniach czołowych i przy zaciskach wskutek uszkodzeń
mechanicznych podczas montażu lub w skutek korozji w miejscach styków;
niewłaściwe połączenie uzwojenia – zdarzają się najczęściej przy łączeniu grup
uzwojenia przez pomylenie ich końców i np. odwrócenie części uzwojenia
w przeciwnym kierunku. Polegają również na odwróceniu poszczególnych
zezwojów lub całych faz przy łączeniu uzwojeń z tabliczką zaciskową.
14
Typowe uszkodzenia w maszynach elektrycznych prądu zmiennego mogą
doprowadzić do następujących awarii:
utrudniony rozruch silnika:
o silnik nie rusza po załączeniu do sieci
o przepalają się bezpieczniki lub działa samoczynne zabezpieczenie po
załączeniu silnika do sieci
o gwałtowne ruszanie silnika pierścieniowego po częściowym zwarciu
rozrusznika
o ruszanie silnika pierścieniowego przy otwartym rozruszniku
o pełzanie silnika klatkowego podczas rozruchu (prędkość obrotowa nie
przekracza połowy prędkości znamionowej)
zakłócenia biegu jałowego silnika
o nieodpowiedni kierunek wirowania
o przeciążenie prądowe silnika przy biegu jałowym
zakłócenia w pracy silnika obciążonego
o zbyt mała prędkość obrotowa silnika obciążonego
o nadmierne iskrzenie szczotek na pierścieniach
o nadmierny hałas silnika podczas pracy
nadmierne nagrzewanie się silnika
o z silnika wydobywa się dym
o nadmierne nagrzewanie się wirnika
o nadmierne nagrzewanie się pierścieni, szczotek lub styków mechanizmu
zwierającego (w silnikach pierścieniowych)
Do wymienionych uszkodzeń silników elektrycznych można zaliczyć również
uszkodzenia mechaniczne, takie jak:
nadmierne nagrzewanie się łożysk – spowodowane brakiem smaru w łożysku,
zbyt dużą jego ilością, smarem zanieczyszczonym bądź nieodpowiednim,
uszkodzonym łożyskiem lub zbyt silnym naciągiem pasa;
wyciekanie smaru z łożysk – spowodowane zbyt obfitym smarowaniem,
wadliwym działaniem uszczelnień lub różnicą ciśnień po obu stronach łożyska
wskutek wentylacyjnego działania wirnika i pracy wentylatorów;
drgania i wibracje spowodowane wadliwym sprzęgnięciem maszyny
napędzanej z silnikiem napędzającym, nieprawidłowym wyważeniem wirnika,
skrzywieniem wału, nadmiernym luzem w łożyskach ślizgowych lub asymetrią
magnetyczną wywołaną na skutek nierówności szczeliny powietrznej lub
zwarcia w uzwojeniu.
15
5.
Lokalizacja uszkodzeń silników elektrycznych prądu zmiennego
Lokalizację typowych uszkodzeń w maszynach elektrycznych prądu zmiennego
można przeprowadzić w następujący sposób:
utrudniony rozruch silnika:
o silnik nie rusza po załączeniu do sieci – przyczyny:
uszkodzenie linii zasilającej, brak napięcia w jednej fazie (silnik
brzęczy) – sprawdzić, czy nie jest spalony bezpiecznik. Sprawdzić
woltomierzem lub wskaźnikiem napięcia napięcie sieci i w linii
zasilającej za bezpiecznikami, za wyłącznikiem i na zaciskach silnika.
Sprawdzić napięcie w linii zasilającej.
zbyt niskie napięcie na zaciskach – zmierzyć napięcie zasilające
i porównać z podanym na tabliczce zaciskowej
brak styku w zaciskach – oczyścić powierzchnie styków zaciskowych
przy bezpiecznikach, przy wyłączniku, na tabliczce zaciskowej stojana,
wirnika i rozrusznika (w silniku pierścieniowym).
przerwa w uzwojeniu stojana lub wirnika pierścieniowego – sprawdzić
miernikiem izolacji obwody poszczególnych faz stojana i wirnika.
Zlutować połączenie między zezwojami lub przezwoić silnik
w przypadku, gdy przerwa jest wewnątrz zezwoju.
przerwa w rozruszniku lub zły styk między szczotką a pierścieniem
(w silniku pierścieniowym) – sprawdzić obwody miernikiem lub
wskaźnikiem napięcia, usunąć przerwę w rozruszniku. Oczyścić
pierścienie.
Zwarcie w obwodzie stojana lub wirnika silnika pierścieniowego –
sprawdzić uzwojenia fazowe poprzez pomiar ich rezystancji,
zaizolować miejsce zwarcia lub przezwoić wirnik albo stojan.
Wadliwe połączenie uzwojenia na tabliczce zaciskowej - sprawdzić
prawidłowość połączenia faz w gwiazdę lub trójkąt, odpowiednio do
danych na tabliczce znamionowej i napięcia sieci. Sprawdzić za pomocą
woltomierzy prawidłowość połączeń początków i końców
poszczególnych faz.
Wadliwe połączenie przy przełączniku gwiazda-trójkąt - sprawdzić
schemat połączeń oraz jakość styków przełącznika
Zbyt duże obciążenie na wale lub zahamowanie maszyny napędzanej –
zbadać maszynę napędzaną, zmniejszyć obciążenie
Zacieranie wirnika o stojan lub zatarcie w łożyskach – sprawdzić
łatwość obracanie się wirnika w stojanie, wymienić łożyska
o przepalają się bezpieczniki lub działa samoczynne zabezpieczenie po
załączeniu silnika do sieci – przyczyny:
zwarcie w linii zasilającej między zabezpieczeniem a silnikiem lub na
tabliczce zaciskowej – wyjąć bezpieczniki i odłączyć silnik. Sprawdzić
linię i usunąć zwarcie.
zwarcie dwóch faz z kadłubem, zwarcie w uzwojeniu stojana lub
w uzwojeniu wirnika pierścieniowego – sprawdzić silnik induktorem,
zaizolować uzwojenie w miejscu zwarcia lub przezwoić silnik.
omyłkowe załączenie silnika pierścieniowego przy zwartym
rozruszniku lub zwartych pierścieniach (podniesionych szczotkach) –
zmienić rezystancję rozrusznika, opuścić szczotki na pierścienie.
16
-
-
niewłaściwe połączenie uzwojeń – sprawdzić prawidłowość połączenia
faz w gwiazdę lub trójkąt, odpowiednio do danych tabliczki
znamionowej i napięcia w sieci. Sprawdzić prawidłowość połączenia
początków i końców poszczególnych faz.
nieodpowiednie zabezpieczeni silnika – zmienić bezpieczniki lub
nastawienie wyłącznika samoczynnego.
o gwałtowne ruszanie silnika pierścieniowego po częściowym zwarciu
rozrusznika – przyczyny:
przerwa w rozruszniku – sprawdzić rozrusznik za pomocą wskaźnika
lub induktora i usunąć przerwę.
o ruszanie silnika pierścieniowego przy otwartym rozruszniku – przyczyny:
zwarcie w uzwojeniu wirnika – sprawdzić wirnik, usunąć zwarcie lub
przezwoić.
zwarcie w rozruszniku lub uszkodzenie przyrządu do unoszenia
szczotek i zwierania uzwojeń wirnika – sprawdzić rozrusznik oraz
przyrząd do unoszenia szczotek. Usunąć wadę.
o pełzanie silnika klatkowego podczas rozruchu (prędkość obrotowa nie
przekracza połowy prędkości znamionowej) – przyczyny:
zbyt duży moment hamujący – wykonać próbę rozruchu przy
zmniejszonym obciążeniu na wale.
zbyt niskie napięcie podczas rozruchu – zmierzyć napięcie na zaciskach
podczas rozruchu.
wadliwa konstrukcja silnika – złożyć reklamację u dostawcy silnika
zakłócenia biegu jałowego silnika
o nieodpowiedni kierunek wirowania – przyczyny:
zamieniona kolejność połączeń dwóch faz – krzyżować końce dwóch faz
na tabliczce zaciskowej lub na tablicy rozdzielczej sieci zasilającej.
o przeciążenie prądowe silnika przy biegu jałowym – przyczyny:
zbyt duże napięcie zasilające silnik - zmierzyć napięcie sieci, sprawdzić
układ połączeń na tabliczce zaciskowej i porównać z danymi tabliczki
znamionowej.
przerwa lub zwarcie w uzwojeniu wirnika – sprawdzić uzwojenie
wirnika i usunąć usterkę.
zakłócenia w pracy silnika obciążonego
o zbyt mała prędkość obrotowa silnika obciążonego – przyczyny:
przeciążenie silnika – zmniejszyć obciążenie kierując się wskazaniami
amperomierzy.
zbyt niskie napięcie lub nieodpowiednie połączenie faz (w gwiazdę
zamiast w trójkąt) – zmierzyć napięcie na zaciskach podczas pracy
silnika oraz sprawdzić połączenie faz i porównać z tabliczką
znamionową.
przerwa w jednej fazie, po zatrzymaniu silnik nie rusza – sprawdzić
bezpieczniki. Zbadać napięcia w linii zasilającej oraz sprawdzić
miernikiem uzwojenia silnika, usunąć przerwę w fazie.
o nadmierne iskrzenie szczotek na pierścieniach – przyczyny:
szczotki zakleszczają się w oprawach – sprawdzić, oczyścić i dopasować
szczotki do opraw.
nierówna lub zabrudzona powierzchnia pierścieni – przeszlifować lub
oczyścić pierścienie.
17
-
pierścienie niecentryczne – przetoczyć pierścienie.
nieodpowiedni lub niejednakowy docisk szczotek – zmierzyć
i skorygować docisk.
nieodpowiednie szczotki – dobrać odpowiedni gatunek szczotek zgodny
z danymi producenta.
o nadmierny hałas silnika podczas pracy – przyczyny:
zwarcie zwojowe w jednej fazie stojana – sprawdzić, czy występuje
lokalne przegrzanie na połączeniach czołowych, sprawdzić, czy
uzwojenia nie mają zwarcia i ewentualnie silnik przezwoić.
znaczna asymetria napięcia zasilającego – zmierzyć napięcia zasilające
i usunąć przyczynę asymetrii zasilania.
nierówna szczelina powietrzna – wycentrować wirnik w stojanie,
w razie potrzeby wymienić łożyska.
ocieranie wentylatora o osłonę wentylacyjną – zdemontować silnik,
wyprostować skrzywiony wentylator lub osłonę.
hałasy łożysk tocznych – sprawdzić czy jest smar w łożyskach, zużyte
łożyska wymienić.
nadmierne nagrzewanie się silnika
o z silnika wydobywa się dym – przyczyny:
przeciążenie silnika – zmierzyć prąd pobierany przez silnik przy
obciążeniu i porównać z danymi znamionowymi, zmniejszyć obciążenie
lub zastosować silnik większej mocy.
zwarcie wewnątrz uzwojenia stojana lub zwarcie z kadłubem, silnik
pracuje hałaśliwie, uzwojenie nagrzewa się nierównomiernie –
sprawdzić uzwojenie, czy nie ma zwarć lub przebicia do masy,
przezwoić silnik częściowo lub całkowicie.
o nadmierne nagrzewanie się wirnika – przyczyny:
przeciążenie – zmierzyć prąd w stojanie, zmniejszyć obciążenie.
zwarcie wewnątrz uzwojenia wirnika silnika pierścieniowego – zbadać,
czy uzwojenie wirnika czy nie ma zwarcia.
o nadmierne nagrzewanie się pierścieni, szczotek lub styków mechanizmu
zwierającego (w silnikach pierścieniowych) – przyczyny
zbyt duży prąd w wirniku wskutek przeciążenia silnika lub zbyt
niskiego napięcia sieci – zmierzyć prąd w stojanie przy obciążeniu
i porównać z danymi znamionowymi.
zbyt słaby lub zbyt silny nacisk szczotek na pierścienie – zmierzyć
docisk szczotek i wyregulować według zaleceń producenta.
zły stan powierzchni pierścieni – przetoczyć pierścienie.
nieodpowiedni gatunek szczotek – sprawdzić gatunek szczotek i w razie
potrzeby wymienić je na odpowiedni.
18
6.
Zasady konserwacji maszyn elektrycznych prądu zmiennego
Konserwacja – to wszystkie czynności związane z utrzymywaniem maszyn
elektrycznych i przynależnych do niego urządzeń i instalacji w stanie zdatnym do
eksploatacji. Do konserwacji należy więc:
czyszczenie silnika i urządzeń,
uzupełnianie smarów w łożyskach,
wymiana zużytych części – szczotek, styków itp.
Silniki elektryczne powinny być stale utrzymywane w stanie czystości. W tym celu
należy je wycierać z kurzu, brudu i smarów oraz przedmuchiwać. Naloty z rdzy należy
usunąć, a części niepokryte farbą zabezpieczyć przez posmarowanie cienką warstwą
wazeliny lub przez pomalowanie farbą chroniącą od rdzy. Nadpalone komutatory
i pierścienie ślizgowe należy przeczyszczać i przedmuchiwać. Należy dbać o to, aby
w pobliżu maszyn elektrycznych nie były ustawione żadne płyny żrące, akumulatory
kwasowe, przedmioty wydzielające pył. Do przedmuchiwania maszyn należy używać
sprężonego powietrza.
W nowych silnikach elektrycznych łożyska toczne są zawsze napełnione smarem,
jednak z biegiem czasu smar traci swoje właściwości i powinien być wymieniony.
Pierwsza wymiana smaru powinna nastąpić nie później jak po 3 miesiącach ciągłej
eksploatacji. Okres, po jakim powinno wymienić się smar w normalnie eksploatowanym
silniku, nazywa się okresem smarowania i podaje się go w godzinach pracy łożyska.
Wymiana smaru w łożyskach tocznych powinna przebiegać w pomieszczeniu
zamkniętym i w warunkach uniemożliwiających przedostanie się do łożyska lub smaru
drobin piasku lub metalu. Po zdjęciu pokrywy z łożyska usuwa się stary smar,
a następnie przemywa łożysko naftą. komorę łożyska wypełnia się nowym smarem
tylko do połowy lub 2/3 wolnej przestrzeni. Całkowite wypełnienie smarem może
spowodować przegrzanie łożyska. W łożyskach ślizgowych smar wymienia się co kilka
miesięcy, smar ten jest łatwo dostępny do obserwacji, więc nie ustala się tu okresów
wymiany smaru. Należy stan smaru kontrolować co 2-3 tygodnie. Wymianie podlega
smar zanieczyszczony, nieprzezroczysty i o zmienionej barwie.
Konserwacja komutatora i pierścieni ślizgowych – komutator silnika elektrycznego
z dobrze dotartymi i mało iskrzącymi szczotkami nabiera po pewnym czasie koloru
wiśniowego. Jest to emulsja przewodząca, której obecność świadczy o dobrej pracy
komutatora. Komutatora pokrytego taką emulsją nie należy czyścić, dopóki nie pojawią
się na nim ślady opalenia, pochodzące od iskrzenia. Ślady te pogarszają styk między
komutatorem a szczotką. Czyszczenie przeprowadza się na wybiegu w stanie
beznapięciowym przez przyłożenie do komutatora papieru o bardzo drobnym ziarnie
i przyciśnięcie go dopasowanym do komutatora kawałkiem drewna. Komutator należy
oczyścić do takiego stanu, aby nie były na nim widoczne żadne przyciemnienia i plamy
opalenia. W podobny sposób czyści się pierścienie ślizgowe. Rowki między wycinkami
komutatorowymi z biegiem czasu pokrywają się pyłem szczotkowym, który należy
usuwać za pomocą cienkich ścinków preszpanu lub fibry, a następnie przedmuchać
powietrzem, uważając, aby żaden pył nie dostał się między uzwojenia twornika lub
stojana. Gdy rowki między wycinkami komutatorowymi staną się zbyt płytkie, wówczas
trzeba je pogłębić za pomocą specjalnej piłki. Rowki pogłębia się tak, aby miały przekrój
prostokątny, a nie półokrągły i tak, aby izolacja mikowa była wyżłobiona na jednakowej
wysokości. Komutator po dłuższej pracy zużywa się i staje się nierówny. Pojawiają się na
nim wgłębienia od szczotek. Kiedy wgłębienia stają się widoczne – należy komutator
19
przetoczyć. Komutatora nie powinno się zbyt często przetaczać – nadmierne zużywanie
się komutatora świadczy o nieprawidłowości w przyrządzie szczotkowym lub w samych
szczotkach.
Ustawianie oprawek szczotkowych – oprawki szczotkowe powinny być tak
ustawione, aby dolna krawędź znajdowała się w odstępie 2 mm nad powierzchnią
komutatora. Oś szczotki w oprawce prostej powinna przechodzić przez środek
komutatora – czyli ustawienie szczotki powinno być promieniowe. W przypadku
silników przeznaczonych do jednego kierunku obrotu, czyli posiadających skośne
oprawki szczotkowe – oś szczotki powinna być nachylona pod kątek 30° do promienia
przechodzącego przez jej środek w kierunku zbiegającej krawędzi szczotki.
Konserwacja przyrządu do podnoszenia szczotek – przyrząd do podnoszenia szczotek
i zwierania uzwojeń wirnika silnika pierścieniowego należy co pewien czas w miejscach
tarcia (z wyjątkiem styków prądowych) nasmarować gęstym smarem. Styki należy
przeczyścić drobnym papierem ściernym a obluzowane styki wymienić.
Wymiana szczotek – szczotki w silnikach elektrycznych zużywają się dość często i po
pewnym czasie eksploatacji należy je wymieniać. Wymiana szczotek powinna nastąpić
jeszcze przed ich całkowitym zużyciem, aby nie doprowadzić do uszkodzenia
komutatora lub pierścieni ślizgowych. Szczotki kwalifikują się do wymiany, gdy ich
wysokość zmaleje do 10 mm.
Docieranie szczotek – nowa szczotka powinna być dokładnie dotarta o powierzchni
komutatora. W tym celu pod szczotkę podkłada się pasek papieru ściernego o bardzo
drobnym ziarnie stroną ścierną skierowaną do szczotki. Pasek papieru trzymamy
obiema rękoma dociskają go do komutatora pociągając go w obu kierunkach na
przemian. W przypadku gdy silnik jest przeznaczony tylko do jednego kierunku
wirowania, wówczas pasek papieru przeciąga się tylko w kierunku wirowania
komutatora zaś podczas cofania papieru – szczotkę należy unieść do góry. Podczas
docierania szczotka musi być dociśnięta do komutatora za pomocą sprężyny tak jak przy
normalnej pracy silnika.
Pomiar nacisku szczotek – podczas konserwacji silników wyposażonych w szczotki
trzeba od czasu do czasu przeprowadzać pomiar nacisku szczotek na komutator lub
pierścienie ślizgowe. Pomiar nacisku można wykonać za pomocą miernika BPM 6.1.
Podczas przeprowadzania przeglądów maszyn elektrycznych, należy przeprowadzić
kontrolę stanu urządzeń pomocniczych i przyrządów elektrycznych wchodzących
w skład zespołów napędowych. Należą do nich łączniki ręczne i samoczynne, przyciski
sterownicze, przekaźniki, przyrządy pomiarowe, rozruszniki, oporniki, prostowniki, itp.
We wszystkich urządzeniach należy sprawdzać nagrzewanie się styków i kontrolować
stan dokręcenia śrub i nakrętek w miejscach styku.
20
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Maszyny elektryczne, E. Goźlińska, WSIP, 2013r.
Aparaty i urządzenia elektryczne, W. Kotlarski, J. Grad, WSIP, 2012r.
Uszkodzenia i naprawa silników elektrycznych, J. Zembrzuski, WNT, 1992 r.
Poradnik inżyniera elektryka, Praca zbiorowa, WNT, 1995 r.
Maszyny elektryczne w pytaniach i odpowiedziach, W. Latek, WNT, 1994 r.
Zagrożenia i ochrona od porażeń w instalacjach elektrycznych, H. Markiewicz,
WNT, 2000 r.
Netografia:
Katalogi części zamiennych maszyn i urządzeń elektrycznych (zasoby internetowe):
1.
2.
3.
4.
http://www.fib.poznan.pl/catalog/
http://www.powertools-aftersalesservice.com/public/boschprof/service
http://www.elektro-czesci.com.pl/
http://agdczescizamienne.otwarte24.pl
21